Hinn 11. febrúar 2016 var tilkynnt að í fyrsta skipti hefði tekist að mæla þyngdarbylgjur. Mælingin var gerð hinn 14. september 2015 í Advanced LIGO-stöðinni sem sérstaklega er byggð til þessa verkefnis. Niðurstaðan er bæði vísindalegt og tæknilegt afrek því menn höfðu reynt að mæla þyngdarbylgjur í 40 ár áður en það loksins tókst. Bylgjuhreyfingin sem mældist er svo lítil að hún nemur einungis um þúsundasta hluta af þvermáli róteindar, minnsta atómkjarnans.
Mælingin vakti mikla athygli enda ...
↧
Hvað geta þyngdarbylgjur sagt okkur um alheiminn?
↧
Hver fann upp silfur (Ag)?
Silfur er svokallað frumefni. Hugtakið frumefni er notað um efni sem ekki er hægt að kljúfa í önnur einfaldari efni með aðferðum efnafræðinnar. Það var Frakkinn Antoine-Laurent Lavoisier (1743-1794) sem fyrstur setti fram skilgreiningu á frumefnum. Hugtakið frumeind er notað um smæstu eind frumefnis.
Silfur er svokallað frumefni. Það myndast í miklum hamförum þegar stjörnur hrynja saman og springa.
Silfur er frumefni númer 47 í lotukerfinu og efnatákn þess er Ag. Það er dregið af latnesku ...
↧
↧
Geta hagfræðingar reiknað út bestu lausnina á samfélagslegum vandamálum?
Hagfræðingar vinna með tilgátur sem ekki hafa verið afsannaðar. Á grundvelli þessara tilgátna hafa verið sett fram stór og mikil kenningakerfi. Í lok 19. aldar og í byrjun þeirrar 20. var miklu púðri eytt í að kanna eiginleika hagkerfis sem byggt væri einstaklingum sem leitast við að hámarka velferð sína (e. utility maximizers). Gengið er út frá því að sumir þessara einstaklinga eigi fyrirtæki sem leitast við að hámarka hagnað sinn.
Þetta er flókið viðfangsefni og til að ná áttum komu fræðime...
↧
Hvað er beindrep?
Í heild hljóðaði spurningin svona:Hvað er beindrep? og hverjar eru helstu orsakir? Hvaða afleiðingar hefur beindrep og er einhver lækning til?
Bein eru alls ekki dauð, hörð fyrirbæri heldur lifandi og sístarfandi líffæri eins og sést best á því hversu hratt beinbrot gróa. Í heilbrigðum beinum er nýr beinvefur sífellt að endurnýja gömul bein og jafnvægi er milli beinmyndunar og beineyðingar. Þannig helst beinvefur sterkur, hann getur vaxið og gert við sig ef bein brotna. Ef beindrep er í liðam...
↧
Hver var Paul Dirac og hvert var framlag hans til vísindanna?
Breski eðlisfræðingurinn Paul Adrian Maurice Dirac (f. 8. ágúst 1902 í Bristol, d. 20. október 1984 í Tallahassee, Florida) hlaut Nóbelsverðlaun ársins 1933 fyrir „nýjar og frjóar framsetningar á eðlisfræði atóma“. Hann deildi þeim með austurríkismanninum Erwin Schrödinger og við athöfnina tók Þjóðverjinn Werner Heisenberg einnig við sínum Nóbelsverðlaunum þótt þau hafi formlega verið veitt árið áður. Allir þrír eru taldir helstu höfundar nútíma skammtafræði. Við Dirac er kennd jafna sem hann se...
↧
↧
Er mögulegt að orðið dandalast komi frá Enrico Dandolo?
Spurningin í heild sinni hljóðaði svona: Er mögulegt að orðið „dandalast“ sé komið frá Enrico Dandolo, sem að var blindur og reið hesti í slagtogi með krossförum til Konstantínópel?
Þegar hefur verið skrifað um sögnina að dandalast á Vísindavefnum (sjá svar saman höfundar við spurningunni Hvaðan er orðið "dandalast" komið í þeirri merkingu að vera með einhverjum?). Hún kemur fram í málinu á 18. öld og hana þekkti Jón Ólafsson úr Grunnavík, ritari Árna Magnússonar, sem var afar vel lesinn í fo...
↧
Slær hjarta hunda tvisvar sinnum hraðar en manna?
Hjartsláttartíðni spendýra er afar breytileg milli tegunda. Grunnreglan er sú að því stærri sem dýr eru því hægari er hjartslátturinn. Sem dæmi má nefna að hjá sumum smáum spendýrum, svo sem leðurblökum (Microchiroptera) er hjartsláttartíðnin um 750 slög á mínútu (sl./mín.) en að jafnaði um 30 sl./mín. hjá fullorðnu kameldýri (Camelus sp.). Hjá steypireyði (Balaenoptera musculus), stærsta spendýri jarðar, slær hjartað aðeins 6 sinnum á mínútu enda er hjartavöðvinn á stærð við smábíl. Þá má geta ...
↧
Af hverju heita rúsínur þessu nafni?
Spurningin í heild sinni hljóðaði svona: Af hverju heita rúsínur þessu nafni en aðrir þurrkaðir ávextir eru bara kallaðir t.d. þurrkaðir banananar, þurrkuð jarðarber o.s.frv.?
Orðið rúsína er tökuorð í íslensku yfir þurrkuð vínber. Elsta myndin er rúsín og kemur fyrir í Guðbrandsbiblíu 1584 (1Sam 25:18). Þá mynd notaði einnig Þorlákur Skúlason í biblíuþýðingunni 1644 og Steinn Jónsson í þýðingunni 1728 en í þýðingunni frá 1813 er komið orðið rúsína.
Hallgrímur Pétursson notaði myndina rús...
↧
Hverjir eru helstu hjartagallarnir sem börn greinast með?
Það eru margir hjartagallar sem börn greinast með en á Íslandi eru það þrír sem eru algengastir:
Op á milli gátta (e. atrial septal defect, skammstafað ASD).
Op milli slegla (e. ventricular septal defect, skammstafað VSD).
Opin fósturæð (e. patent ductus arterio, skammstafað PDA).
Op á milli gátta
Stundum fæðast börn með op á milli gátta. Oft eru opin það lítil að þau hafa engin áhrif á hvernig hjartað vinnur. Þegar hjartað vex lokast götin af sjálfu sér. Þegar götin eru stór hleypa ...
↧
↧
Hvenær mynduðust jöklarnir sem nú eru á Íslandi? Eru þeir leifar af stóra jökulskildinum sem náði yfir allt landið?
Talið er að fyrir sex þúsund árum hafi nær allir jöklar frá síðasta kuldaskeiði verið horfnir af Íslandi. Í meira en þúsund ár hafði verið 2-3 °C hlýrra en nú er. Þá breiddist birki yfir stóran hluta landsins. Fyrir um fjögur þúsund árum kólnaði nokkuð og enn meira fyrir tvö þúsund og fimm hundruð árum, og þá tóku jöklar að myndast aftur á hæstu fjöllum. Svo uxu þessir jöklar og til urðu allir meginjöklar landsins. Birkikjarr lét undan síga á láglendi og heiðum en mýrlendi stækkaði. Á kuldaskeið...
↧
Hvaðan koma orðin amma og afi?
Í heild hljóðaði spurningin svona:Hvaðan koma orðin AMMA og AFI? Hafa þau einhverja þýðingu aðra en þá, sem almennt er þekkt?
Orðin amma 'föður- eða móðurmóðir' og afi 'föður- eða móðurmóðir' eru afar gömul og þekkjast í mörgum indóevrópskum málum þótt merkingin sé ekki alltaf hin sama. Í fornháþýsku merkti amma 'móðir, brjóstmóðir', og í nýháþýsku er Amme 'brjóstmóðir'. Nýnorska orðið amma og danska orðið amme merkja einnig 'brjóstmóðir'. Í grísku merkir ammas 'móðir' og í sanskrít merkir ...
↧
Hvaða munur er á moskítóflugu og mýflugu?
Moskítóflugur eru mýflugur.
Tvívængjur (Diptera) skiptast í þrjá undirættbálka, Nematocera (mýflugur), Brachicera (ránflugur) og Cyclorapha (eiginlegar flugur). Nematocera, eða mýflugur, eru margar ættir, og þar á meðal eru hrossaflugur (Tipulidae), rykmý (Chironomidae), bitmý (Simuliidae) og moskítóflugur (Culicidae).
Rykmý, sem er algengt við vötn, bitmý, sem er algengt við ár og moskítóflugur, sem eru algengar í útlöndum í kringum tjarnir og mýrlendi, einnig ár og leiruskóga, eru sem ...
↧
Hvað eru djúpmyndir og hvað sýna þær okkur?
Upprunalega hljóðaði spurningin svona:Hvað er HUDF (Hubble Ultra Deep Field)?
Hubble-geimsjónaukinn (Hubble Space Telescope, HST), eða Hubblessjónaukinn, er geimsjónauki sem skotið var á loft með geimferjunni Discovery hinn 24. apríl árið 1990. Hubblesjónaukinn hefur gjörbreytt hugmyndum manna um alheiminn og með honum hafa verið gerðar margar af merkilegustu og mikilvægustu uppgötvunum í stjarnvísindum á síðustu áratugum.
Ein helsta vísindalega réttlætingin fyrir smíði Hubblessjónaukans ...
↧
↧
Er hægt að fjarlægja gallgöng og lifa án þeirra?
Ef gallgöng eru fjarlægð þarf að endurbyggja þau á einhvern hátt því líkaminn getur ekki starfað til lengdar ef gall kemst ekki frá lifrinni.
Gall er gulgrænn basískur vökvi sem í grófum dráttum gegnir tvenns konar hlutverki - annars vegar sér hann um að losa líkamann við úrgangsefni, til dæmis gallrauða (e. bilirubin) úr slitnum rauðblóðkornum, og hins vegar stuðlar hann að fitumeltingu.
Gallkerfið samanstendur af líffærunum og pípukerfinu sem mynda gall, seyta, flytja, geyma og losa þ...
↧
Geta skráðar siðareglur skapað traust?
Spurningar um traust koma reglulega upp þegar málefni samfélagsins eru rædd. Nýlega hafa til dæmis birst kannanir sem varpa ljósi á þverrandi traust til mikilvægra stofnana í samfélaginu, ásakanir um afglapahátt í viðskiptalífinu hafa dregið hugtakið fram og stjórnmálamenn hafa verið ásakaðir um að bregðast trausti kjósenda. Eins og alltaf þegar slík umræða kemur fram er stutt í að þeir sem hafa orðið fyrir gagnrýni leiti í skyndilausnir. En það getur verið varasamt að leggja alla áherslu á að b...
↧
Hver er uppruni og upprunaleg merking orðsins skíthæll?
Orðið skíthæll virðist koma fram í málinu í lok 19. aldar. Elsta dæmi í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans er frá 1899 og elsta heimild á vefnum timarit.is er úr blaðinu Fjallkonunni frá 1905. Í báðum tilvikum er farið með orðið eins og vel þekkt skammaryrði þannig að reikna má með að það hafi verið þekkt í talmáli fyrr. Merkingin er 'óhræsi, lúaleg persóna'.
Merking seinni hluta samsetta orðsins skíthæll er líklega hæll á fæti. Skítur merkir annars vegar 'óhreinindi' og hins vegar 'óþokki'.
...
↧
Hvað er sinfónía?
Upprunalega spurningin hljóðaði svona:
Hvað er sinfónía og er til eitthvað íslenskt orð yfir sinfóníur?
Orðið sinfónía getur haft ýmsar merkingar. Það er dregið af gríska orðinu σύμφωνος (symphōnos) sem merkir samhljómur, það sem hljómar vel saman. Orðið symphonia var stundum notað í tónlist á 16. og 17. öld, til dæmis eru útgáfur með heitinu Symphoniae sacrae eftir ítalska tónskáldið Giovanni Gabrieli og þýska barokkmeistarann Heinrich Schütz....
↧
↧
Af hverju er því haldið fram að allt sem vísindin eru ekki búin að sanna að sé til, sé ekki til?
Spurningin hljóðar svo í fullri lengd:
Af hverju er því haldið fram að allt sem vísindin eru ekki búin að sanna að sé til, sé ekki til? Til dæmis sögðu vísindamenn einu sinni að breiðnefur væri ekki til, en svo var komið með breiðnef beint fyrir framan nefið á þeim.
Til að svara þessari spurningu þurfum við fyrst að hafa í huga að vísindin fást almennt séð ekki við að „sanna“ vísindalegar tilgátur, heldur er markmið þeirra einungis að leiða líkum að slíkum tilgátum. Vísindamenn átta sig fy...
↧
Hafa rafbylgjur áhrif á heilsu manna?
Spurningin hljóðar svo í fullri lengd:Hafa rafbylgjur áhrif á heilsu manna? Er satt að börn sem búa nálægt rafstöðvum fái frekar hvítblæði en önnur börn?
Um þetta efni er fjallað í svari Þorgeirs Sigurðssonar frá 2004 við spurningunni: Hversu nálægt háspennulínum er talið óhætt að búa?
Eins og þar kemur fram eru bæði rafsvið og segulsvið umhverfis rafmagnsmannvirki, en þau myndast líka í kringum rafmagnslagnir og raftæki á heimilum. Þessi svið eru breytileg í tíma og sveiflast með tíðni sem...
↧
Hvaða svör voru mest lesin í 14. viku ársins 2016 á Vísindavefnum?
Það er fróðlegt að skoða hvaða svör á Vísindavefnum voru mest lesin í þessari viku, það er 14. viku ársins 2016:
Getur forsetinn rofið þing eða þarf forsætisráðherrann að gera það?
Hvaða áhrif hefur þingrof?
Hvað er átt við þegar talað er um aflandseyjar í tengslum við fjármálastarfsemi? Er þetta nýtt orð?
Hvenær er þingrof réttlætanlegt?
Hvenær voru fyrstu Ólympíuleikarnir haldnir? Hvers vegna? Hvaða íþróttir voru þá?
Hvað er bananalýðveldi?
Af hverju bulla stjórnmálamenn s...
↧